Ta historia przez lata pozostawała nieznaną. Nawet kiedy przyszedł czas przemian na początku lat 90. XX wieku, rodzice, którzy odkrywali edukację domową, myśleli że są pierwszymi – od czasów II Rzeczpospolitej – kontynuatorami tego sposobu kształcenia.

O tym, że było inaczej, wiedzieli nieliczni: Danuta Boba, urodzona w 1921 r., żona zmarłego w 1984 r. Bartłomieja, oraz ich dzieci: Bogumiła Boba – urodzona w 1945 r. lekarka, posłanka do sejmu I kadencji w latach 1991–1993; jej dwa lata młodsi bracia bliźniacy Bogdan Boba, który ukończył z wyróżnieniem wydział chemiczny Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, i Bogusław Boba „Colin” – artysta plastyk, ich dwa lata młodsza siostra Bolesława Habdank-Wojewódzka – nauczycielka wychowania plastycznego i wiedzy o kulturze, oraz najmłodsza Bożena Boba-Dyga – urodzona w 1967 r. absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Starsza czwórka miała usłyszeć od jednej z nauczycielek w Czechowicach: „Prędzej mi kaktus na ręce wyrośnie, niż ktokolwiek z was będzie miał średnie wykształcenie”.

Film pokoleń

O niezwykłej historii tej rodziny, związanej z Krakowem, Kozami, Czechowicami-Dziedzicami i Bielskiem-Białą, opowiada film dokumentalny z fabularyzowanymi scenami „W imię najwyższych wartości”. Jego premiera odbyła się 13 maja w Pałacu Czeczów w Kozach. To tu niegdyś mieściło się Liceum Rolniczo-Mechaniczne, którego dyrektorem na krótko został Bartłomiej i z tego powodu rodzina zamieszkała w dworze.

Reżyserem, autorem scenariusza i zdjęć do filmu jest Piotr Augustynek, z którym współpracował Krzysztof Ridan. Sceny fabularyzowane wyreżyserował Piotr Piecha, a historycznym konsultantem był Wojciech Paduchowski.

W filmie wystąpiły wszystkie pokolenia rodziny Bobów – seniorka, jej dzieci, a w scenach fabularyzowanych: wnuczka Julia Dyga, prawnuki: Joanna Tesarczyk, jej bracia Piotr i Karol, a także córka reżysera Anna Augustynek oraz Piotr Piecha – w roli seniora Bartłomieja.

Historia filmu zaczęła się od rozmowy Bogumiły Boby z Hanną Groszek, prowadzącej ośrodek, w którym lekarka przebywała w 2021 r. po przebytym covidzie. Pani Hanna uruchomiła szereg swoich kontaktów, wyczuwając, że historia rodziny nie może zasnąć w domowych archiwach.

– Tata zawsze mówił, że nie może zgodzić się na to, żeby jego dzieci w szkole musiały kłamać, że nie wierzą w Boga; żeby w szkole mówiły inaczej niż uczono je w domu – mówi Bożena Boba-Dyga.

Bartłomiej i Danuta

Bartłomiej Maria Boba – imię Maria otrzymały jako drugie wszystkie jego dzieci – urodził się 15 sierpnia 1899 r. w Polance Wielkiej. Jego tato miał duże gospodarstwo rolne, karczmę i sklep. Bartłomiej pokonywał kolejne stopnie edukacji, ukończył Akademię Rolniczą w Bydgoszczy i prawo na Uniwersytecie Poznańskim. Był członkiem „Sokoła”, ochotniczo wstąpił do 8 Pułku Ułanów, gdzie przygotowywał się do udziału w wojnie polsko-bolszewickiej. Był prywatnym nauczycielem, pracował w szeregu instytucji związanych z rolnictwem, a po wyjeździe w 1925 r. do Stanów Zjednoczonych – w organizacjach polonijnych i Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. Po powrocie do Polski, do Polanki Wielkiej, zajął się pracą oświatową. Często wyjeżdżał do Warszawy, gdzie udzielał się w życiu politycznym. Później przeprowadził się do Krakowa, a następie pracował w placówkach oświatowych w regionie. Wybuch II wojny zastał go w Łososinie Górnej. Czas okupacji spędził w Krakowie. Wówczas poznał przyszłą żonę – Danutę Wasinównę, z którą wziął ślub 15 sierpnia 1944 r.

Danuta, absolwentka Liceum im. A. Mickiewicza w Krakowie, była szkolną prymuską. Od 10. roku życia udzielała korepetycji nawet dorosłym. Nauczyła się łaciny, francuskiego, niemieckiego i angielskiego. W czasie wojny odważnie angażowała się w pomoc rannym żołnierzom, cywilom, a także ludności żydowskiej.

Lekcje życia

Po wojnie małżonkowie zamieszkali w Kozach. Od 1950 r. Bartłomieja zatrudniono w Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Białej Krakowskiej. – Ojciec został zwolniony z pracy za uczęszczanie do kościoła i dawanie tym złego przykładu załodze. W roku 1950 zakończył karierę zawodową, usłyszawszy, że dla osób takich jak on w Rzeczypospolitej Ludowej nie ma miejsc pracy – opowiada najmłodsza córka.

W tym czasie Bobowie byli już rodzicami czwórki dzieci. Postanowili nie posyłać ich do szkoły publicznej ze względu na panujący ustrój i jego odzwierciedlenie w programie nauczania. W 1952 r. rozpoczęła się ich batalia o wychowanie dzieci w Polsce w duchu patriotycznym i katolickim. Jak mówił sam Bartłomiej, to ich „walka o duszę dziecka polskiego”.

Jako wykształcony prawnik odwoływał się do zapisu w konstytucji mówiącego o obowiązku kształcenia dzieci, a nie posyłania ich do szkoły. – Tata uważał, że ma pełne prawo do nauczania domowego. Konstytucja wyraźnie mówiła o wolności wyznania i sumienia – podkreślają w filmie jego dzieci.

Obowiązek nauczania wzięła na siebie mama. Punktualnie o ósmej dzieci siadały przy stole, rozpoczynając naukę. Musiała wiedzieć, jak pracować z uczniami na trzech poziomach równocześnie. Siłą rzeczy młodsze przyswajały materiał starszych. Jak opowiadają, była wymagającym, ale znakomicie tłumaczącym nauczycielem.

Choć tata nie odrabiał z nimi lekcji, zabierał ich na spacery. – To były lekcje przyrody opowiedziane z zachwytem – mówi Bolesława, wspominając jak ojciec wyjaśniał im, dlaczego poszczególne liście mają dany kształt, dlaczego jakiś kwiat pachnie tak, a nie inaczej, a pająki wiją gniazda właśnie tu. Kiedyś zapytała, dlaczego księżyc ma ludzką twarz. „Bo Pan Bóg chciał, żeby człowiek wiedział, jak jest ważny dla niego” – miał odpowiedzieć tata.

– Ojciec zawsze odwoływał się do spraw ducha, wiary, korzeni polskich – zauważa Bogdan. „Ja wychowuję moje dzieci w najszlachetniejszym kierunku, a przepiękne ich dusze, jakie wyszły z Bożych rąk pod moją opiekę, winienem oddać Bogu jeszcze piękniejsze, bo nauczone przeze mnie pełnić wolę Bożą na tej planecie” – zapisał Bartłomiej.

Dzieci zapamiętały, jak z aktorską swadą czytał im literaturę, jak stał w drzwiach z poezją na ustach. Dzięki niemu dziś wszyscy bez zająknięcia recytują Asnyka: „Siedzi ptaszek na drzewie i ludziom się dziwuje”.

Wpadł w furię

To niechodzenie do szkoły początkowo się im podobało. Do czasu. Niektórzy nauczyciele namawiali dzieci, żeby im dokuczały. Ludzie bali się do nich podchodzić. Bobowie doświadczali głodu, chorób i zimna. To z tego czasu pamiętają dzień, kiedy mama oddała pierścionek za chleb. Pamiętają noc, kiedy dawny uczeń taty przywiózł węgiel. – Leżeliśmy przemarznięci pod pierzyną. I wtedy mama zapaliła w piecu. Siedzieliśmy i grzaliśmy się przy otwartych drzwiczkach… – wspominają.

Pamiętają, jak szalała grypa. Przyszła pewna pani ze stopioną słoniną i kawałkiem chleba. Kiedy wychodziła, widzieli jak ubecy pobili ją tak mocno, że aż polała się krew, która była widoczna na białym śniegu.

W związku z nieposyłaniem dzieci do szkoły władza ludowa wytoczyła przeciwko Bobom 18 rozpraw, włącznie z wyrokiem pozbawienia praw rodzicielskich i przekazania dzieci do domów dziecka w roku 1955.

Dzieci wspominają, jak funkcjonariusze przyszli po nich do domu. Ich zawsze opanowany ojciec, który podczas rewizji mówił żonie: „Danusiu, nie zrobiłaś jeszcze panom herbaty”, wpadł w furię. Sięgnął po zawieszoną na kilimie szablę i, z okrzykiem „Dzieciokrady!”, rzucił się na ubeków. W popłochu uciekali z pepechami przy boku.

– Choć byliśmy dziećmi, czuliśmy grozę tamtych czasów. Tata mówił, że gdyby stało się tak, że jego zabiją, a nas wywiozą w głąb Związku Radzieckiego, to żebyśmy nigdy nie zapomnieli, że jesteśmy Polakami, że jesteśmy katolikami – mówią.

– Tylko dzięki heroicznej odwadze ojca i wymuszeniu na Radzie Ministrów dopuszczenia do egzaminu trojga jego dzieci podlegających wówczas obowiązkowi szkolnemu, Bogumiła, Bogdan i Bogusław zdali ten egzamin pozytywnie – opowiada Bożena, dodając: – W roku 1961 sędzia w Bielsku-Białej, pan Baranowski, wydał wyrok zobowiązujący rodziców do sprawdzenia na drodze egzaminów możliwości kształcenia dzieci z zakresu programu nauczania szkoły podstawowej.

Czwórka wszystkie egzaminy zdała pozytywnie, nie było podstawy prawnej do kontynuacji prześladowania. Pamiętają jednak doskonale, jak po udanych egzaminach z zakresu podstawówki musieli zdawać te ze znajomości materiału szkoły średniej.

Bogumiłę komisja oblała na maturze. Zdała za drugim razem, a potem dostała się na medycynę. Bliźniakom powiedziano, że ich wiedza z każdego przedmiotu jest zerowa. Jeden z członków komisji podszedł do nich na korytarzu i powiedział: „Kochani chłopcy, jest decyzja komisji, że nigdy nie zdacie żadnej klasy ani matury eksternistycznej. Jest jedno wyjście. Idźcie do ciężkiej pracy fizycznej i możecie wtedy jako robotnicy prosić swojego dyrektora czy kierownika, żeby dał wam skierowanie do szkoły dla pracujących”. Zaczęli pracować w pogotowiu ratunkowym. Tylko dzięki temu zdali maturę i otworzyła się im droga na studia.

Bożena miała już prawo uczenia się w systemie eksternistycznym. Po przemianach politycznych w 1981 r. szkołę średnią rozpoczęła w Liceum im. B. Nowodworskiego w Krakowie.

W lutym 2021 r. Danuta Boba została wyróżniona przez Ministra Edukacji i Nauki Medalem Komisji Edukacji Narodowej; w czerwcu prezydent Krakowa Jacek Majchrowski wręczył jej odznakę „Honoris Gratia”, a w listopadzie – Rada Miejska Bielska-Białej nadała jej tytuł zasłużonej dla miasta.

Film „W imię najwyższych wartości” jest obecnie prezentowany na festiwalach i pokazach specjalnych. W przyszłym roku planowana jest jego emisja w telewizji, a w dalszej przyszłości w internecie. O rodzinie Bobów napisała także dr Magdalena Giercarz-Borkowska w książce „Edukacja domowa od tradycji ku współczesności”.•